Umuco nyarwanda-Ubuvanganzo nyemvugo nyabami

A. UBUVANGANZO NYEMVUGO NYABAMI

A. 1. IBISIGO (NYABAMI)

INTANGIRIRO

Ibisigo bikunze kwitwa nyabami byatangiye ku ngoma ya Ruganzu Ndoli; ni bwo byatangiye kwitwa bityo. Mbere hari ibyitwaga ibinyeto (riva ku nshinga kunyeta bivuga gusingiza cyangwa kurata). Mu binyeto Kagame avuga ko umusizi yahangaga agasingizo kagufi k’imirongo nk’icumi cyangwa makumyabiri, kakaba ari ak’umwami umwe, umwe. Nyuma, ku ngoma ya Ruganzu ni bwo Nyirarumaga yize uburyo bwo guhuriza mu gisigo kimwe abami benshi cyangwase akavuga umwami umwe mu gisigo kirekire. Mu kubitangira yahurije bya binyeto mu gisigo kimwe yise “Umunsi ameza imiryango yose”.

Mbere abahanzi b’ibinyeto bitwaga “abenge”. Bityo guhera ubwo wa mwengekazi w’umusingakazi atangije ubwo buryo bushya, bitwa abasizi. Abandi benge bahise bamukurikiza maze kuva icyo gihe bahabwa agaciro ibwami kandi ibwami akaba ari na bo babagenga. Abasizi bashyize hamwe, bakagira gahunda y’uko bazajya batura umwami ibisigo banarema umutwe uyoborwa n’”intebe y’abasizi”. Abasizi nta kindi basabwaga gukora uretse guhimba.

AMOKO Y’IBISIGO NYABAMI

Ibisigo nyabami birimo amoko atatu: ibisigo by’ikobyo, ibisigo by’ibyanzu n’ibisigo by’impakanizi.

a) IKOBYO /IKUNGU

Ni ibisigo bigiye umujyo umwe, bikagira interuro (intangiriro) n’umusayuko. Ntibigira ibika bitandukanye ahubwo byo bigiye umujyo umwe. Aho bihuriye n’ibindi ni uko bigira indezi (amagambo asingiza umwami). Birahurutuye, nta n’ubwo ari birebire.

Urugero tugomba gusesengura ni : “None imana itumije abeshi” cyasizwe na Mutsinzi agitura Kigeli Rwabugili amuhanuririra abaroze se Rwogera ngo abarimbure (Abagereka bo kwa Rugereka)

b) IBYANZU

Ni ibisigo bigabanijwemo ibika bita ibyanzu bigiye bitandukanywa n’inyikirizo. Mu byanzu, iyo bavuga amateka y’abami ntibabakurikiranya uko bagiye bima ingoma n’uko ibikorwa byabo byagiye bikurikirana.

Urugero tugomba gusesengura ni: “Naje kubara unkuru” cyahimbwe na Sekarama ka Mpumba agitura Rwabugiri mbere yo gutera i Ndorwa.

Icyo gihe igikomangoma cyo mu Ndorwa cyari cyatumyeho Rwabugiri ngo bamubwire ko na we ari umwami kandi akitwa Rugaju. Ibyo bikibutsa ko Gahindiro wari wigaruriye Ndorwa yishwe na Rugaju rwa Mutimbo, Ndorwa ikaba inyazwe Rugaju. Igihe Rwabugiri yari amaze gutsinda yongeye guturwa igisigo cyitwa:”Bahiriwe n’urugendo”.

c) IMPAKANIZI

Ni ibisigo usanga umusizi yaragendaga avuga amateka y’abamin’ibikorwa byabo abakurikiranya uko bagiye bima ingoma, agaheruka uwo atura igisigo. Impakanizi yagiraga ibice by’ingenzi bitatu:

• Interuro, umusizi avugamo muri rusange ibyo agiye gukomozaho ku bami bose no kugaragaza ko aje kurabukira umwami.
• Igihimba, kigizwe n’ibika bivuga abamibigenda bitandukanywa n’inyikirizo yitwa impakanizi.
• Umusayuko, umusizi asingizamo umwami agitura uri ku ngoma ndetse akaba yaboneraho no kwisabira umuriro.

Urugero rugomba gusesengurwa mu ishuri ni “Ukwibyara gutera ababyeyi ineza” cya Nyakayonga ka Musare wa Karimunda.

N.B.: 1) Uretse ubwo bwoko butatu tumaze kubona hari n’ibisigo by’ubuse bamwe bita “ibyivugo by’ubuse”. Muri byo umusizi yashoboraga gutera umwami cyangwa abandi ubuse, abavugaho ibintu bisa n’ibisebya kandi bisekeje. Uwo bavugaga ntiyagombaga kurakara, naho iyo yarakaraga bakamwita igifura. Bene ibyo bisigo by’ubuse ni byo Kagame yiganye mu guhimba “Indyoheshabirayi”kuko na yo itera ubuse, umwami Rudahigwa n’abatware ku bijyanye n’ubusambo bw’ingurube.

Umuseke.com twabateguriye urugero rw’igisigo cyo mu bwoko bw’ikobyo cyahimbwe na Sekarama ka Mpumba ku girango dukomeze kumenya ibijyanye n’umuco nyarwanda .SEKARAMA, ni umuhungu wa Mpumba, wari warahimbwe Nyarusaza (umusaza ukomeye), Akaba agereranywa n’igitabo kinini bita encyclopédie. Akaba agereranywa n’icyo gitabo kuko yari yarahimbye ibisigo byinshi. Sekarama yahimbye ibisigo birenga mu binyacumi, akaba yaravutse ahayinga mu1853 mu mpera z’ingoma ya Mutara II Rudahigwa. Se Mpumba yishwe ku ngoma y’uwo mwami mu ntambara n’abarundi.

photo: Nguyu Umusizi Sekarama ka Mpumba 

 NAJE KUBIKA UBURUNDI

SEKARAMA  

Iki gisigo kiri mu bwoko bw’ « Ikobyo ». Sekarama yagihimbye mu 1872. Kiravuga iby’ “Igitero cyo mu Lito”, ari na cyo ise Mpumba yaguyeho. Sekarama yagituye Umwami Rwabugili aho yari atuye i Rusagara ho mu Mvejuru. Muri icyo gisigo cy’ “Ubuse”, Sekarama araburira ingoma y’ u Burundi, « Karyenda », ko igiye gufatwa-mpiri n’iy’I Rwanda « Karinga ».

Naje kubika u Burundi

Bwa Rubarira-joro* rwa Bigashya*,

Nasize icyago iwa Cyububira-tamu*.

Nasize i Nkoma bicika,

005 Inkungugu iryana i Nkotsi

Biyabira umurwano wawe.

Canira uze nzikwereke .

Ni iza cya Kimuga,

Nta mugabo zizeye,

010 Zakwiye imisozi yose

Nanjye mbwira Umwami ibisigo,

Ishakwe irakoma,

Nanjye mbwira abagabo inzoza* ya Bugabo.

Ntare we ntakigira aho atura iwabo

015 Na njye ino ndatambira ingoma,

N’ingoro yaganje

Igaca ibyaro ku migisha.

Naje ndi insongerezi ya Ruseke*

Kwa Rusumira-ndonyi* rwa Gikebya-mato*,

020 Barahinga imbuto yaho

Ikaba urukungu.

Babaye inkungu ubwo bakumye umuhinza

Barakonje imbeho,

Wa muyaga urabahuha mu muraha*.

025 Nzarora aho ucukura amahanga

Rusanga* yacaniwe,

Ugaca ibyaro ku migisha.

Nzaguha impundu zitendeje iminega*

Ntambire Abakwiye n’Abatsinzi,

030 Rugaza ukambika Rugina*.

Ye Bagina bagendanaga iyi Ngina*

Ngo igine* abayigina*,

Ikabahindura imigina*.

Ibakura mu gihugu

035 Igihinduye icy’umwe,

Iya Cyigirira ibicuba

Ingoma ndende ya Bugabo

Ndaruhutse ari jye uyitahije.

Iya Mutara uko iteze nkubereke

040 Iyi Mpima-byaro ya Mabega,

Icura inkumbi ntisongerwe

Ntizisambe iz’amakeba,

Igakiza ibyaro amajosi.

Uko yivuga nkayitambira Mutukura*

045 Igatunga ab’amakeba,

Nkaba umubata wawe.

Ndi intiti* ngategurira Abami

Bagatsindira ubuhatsi* twejeje,

Bagahumba ibyaro ku migisha.

050 Nabahanuye umutima

Mbagutambire Mutaga yapfuye,

Rugabo* ikoza ku muheto.

Mbese kagire ingabe Nyamiringa*,

N’inganji Karinga* iyi ntijana

055 Yata Karyenda* mu mukoki.

Iyihindura icyima

Iyishyingira icyugu,

Iyikuba umutwe irayitembagaza

Agahinda kayigwa munda Karyenda,

060 Iyikora ku matama.

Ya ngoma y’i Mutarama,

Kwa Nyiramutega na Mutagera

Iyacu Muteri* ni yo iraririza Abatimbo.

Ikabamburwa n’Abasengo

065 N’abafite imirama*,

Igahaka za ngoma .

Ingoma ndende ya Bugabo.

Wayirushije ubugabo we Nganji,

Karyenda niguture

070 Uyitunge mu bwina*,

Itagutuye uzayitunge mu mufuka.

Maze ishire ijabo* ihakwe

Nta zima yihebere,

Yabaye inkuna yo gupfa, iracumbagira

075 Yabaye umwiri* Karyenda.

Kandi ni ko agira amatwi make munda

Yabaye icyima , yatahiwe n’icyago,

Ifite mu cyambiko hake.

Kandi ni ko ikomangana

080 Yishyize mu rumira itazi kwoga,

Yita mu ngeri

Aho nu* uhore,

Nturyebuze akarimi Karyenda.

Jye uzi Karinga, irakujya hejuru

085 Irakugira intebe nkwitonge,

Iragutega mu ruhanga Bwagiro,

Icyo kizizi gishire.

Urabaze imwe Bizinge*

Yazingiraga i Bwene-muswa*,

090 Imwe yajegezaga

Ikayihonda ku mabuye.

Uzambaze aya Muteri

Mutukura iratanga iz’irembo,

Ikagaba intahira.

095 Ni impame ntibayigera,

Ni impotore irasumba iz’amakeba

Ikuye kwa Gisabo* ku bugabo.

Nibaze bakwihongere, Kigeli

Ubwo wahawe igihugu,

100 Icyago bagihaze ku mubiri.

Urasanira ingoma usize yo abavuke

Ruvumba-ntambara rwa Mabara,

Ukabaza bose imihayo* yanjye

Uti: ese mbwira uko bwatsinzwe ?

105 Nti: bubwirize umushumba

Na we umuhutu* yatanze urukano*,

Yemeye imirimo.

Ubwice ni jye w’inkusi*.

Nje kukubwira inkuru nasanze i Buguru* bwa

Rugarika-ndonyi*,

110 Nasanze Karyenda amaganya ayitashye.

Itugaritswe n’ishavu, irabyicuza,

Ngo irashaka kwambikwa Rugina*.

Ngo ejo itayigira intebe nka Ruvuzo*,

Ikayivungura nk’inkomo ishaje

115 Igafatwa mpiri Karyenda.

Yumvise imihayo turi mwo i Rwanda,

Amaganya arayegura iraboroga

Iti: nabuze aho nakwirwa

Muri iki gihunya,

120 Rugaba-bihumbi yampfakaje nkiri muto,

Rurivugira urugembe i Buguru.

Nyikora ku matama ndayicyaha

Nti: henga wunvane n’ubupfakazi.

Utsindwe nka Mizage*

125 N’Indigata- migezi* ya Rubura-soni*.

None Karyenda ko ubuze Mutaga,

Uteze undi muhunguzi nka he ?

Hama hamwe ikwivuge Nyamiringa*

Wicuze ya Mirindi,

130 Washengererwaga i Gisigwa-ntote*,

Kandi ugende uko

Nka Mutumo wa Kinyoni.

Karyenda cura igihunya

Urarire ikirumbi,

135 Ikirumbo cyarakwokamye i Buguru*.

Naho iwacu ujye wumva

Ingoma zisumana n’impundu,

N’Abasizi n’Abasengo

Zikayisanganira Ntuku*.

140 Ukumva ibihubi* i Rwanda

Ingoma zivuga umutuzo,

Nabacyuriye Ntuku inyambo.

Uzitsindiye ubuhatsi Karuhura

Mutukura wayitatse iz’ibihugu,

145 Ikigize icya Mugabo-umwe.

Nkuyubwatsi ko wayogoje amahanga,

Bakaga ab’amakeba,

Naje kwaka ingororano.

Uzampe inka unshyire i Rwanda,

150 Uzambonere ubuturo, sinatashye

Ndi umubata wawe.

Urankumbure sinatashye,

Natewe n’indwara

Inkenya ubugingo.

155 Yankuye mu bandi

Nari ingabo yawe Kigeli,

Ngo ugabe, ndacumbagira ibirenge.

Nakumbuye i Bwami

Ntacyikora ukundi,

160 Nkorera intege ziranga

Amaguru ambera ibinanira.

Ngize ngo niyahure njye mu ngezi,

Nzirikanye Umwami wahawe zakunze,

Niyima kujya kwa Nyamutezi*.

165 Sindata ubukene bwanjye,

Naje gukura ubwatsi, Bwagiro

Ko wahinze ubudehe ibyaro.

Ndi ku bya mbere

Sinabikuye u Burundi,

170 Burarumbye nk’ibirumba

Nasize irungu i Buguru*.

Rero Kigeli urakaganza amahari

Wivuge ibihugu,

Ndahirwa we wahawe ingoma

175 Ngahabwa inganzo.

Munyampundu Janvier

umuseke.com